Охирги 20 йилликда инсонларнинг яшаш стандартлари сезиларли даражада ортди. Қашшоқ мамлакатларда ЯИМнинг киши бошига тўғри келиши 2 баробарга кўпайди. 1995 йилдан буён болалар ўлими икки ҳисса камайиб, мактабга қатновчилар сони 56 фоиздан 80 фоизга ўзгарди. Шундай бўлсада, 700 млн. одам паст даромад билан қолмоқда. Ҳар йили 5 ёшга тўлмаган 5 млн. болалар вафот этмоқда ва уларнинг аксариятига сифатсиз тиббий хизматлар кўрсатилган. Қолаверса, дунё болаларининг ярми мактабларни ўқиш ва санашни билмасдан битириб кетмоқда^[1].

Бизнингча, инқирознинг бу каби тус олиши биринчи навбатда – иқтисодий ҳаракатсизликнинг вужудга келиши билан боғлиқ. Бу эса, инсонларнинг даромадлар олишидан бутунлай ёки қисман маҳрум бўлиши ҳолатларини юзага келишига таъсир кўрсатди. Натижада, инсонларнинг жамғармаларига бўлган мурожаатни вужудга келтирди.

Биз мазкур тадқиқотимиз давомида камбағаллик категориясини инқироз давридаги тенденциясини таҳлил қилишга ва хулосалар шакллантиришга ҳаракат қиламиз. Ушбу мақсадга эришиш учун қуйидаги тадқиқот саволларига жавоб топиш муҳим ҳисобланади, деб ўйлаймиз.

1. Камбағалликни ўлчашнинг қандай иқтисодий мезонлари мавжуд?
2. Инқироз даврида камбағаллик қандай муаммоларни келтириб чиқармоқда?
3. Ўзбекистонда камбағалликни бартараф этишда қандай чоралар қўллаш мақсадга мувофиқ?

2. Адабиётлар шарҳи.

А) Халқаро ва маҳаллий олимлар қарашлари

Умуман олганда, камбағалликни мезонлари иккита ёндашув орқали амалга оширилган. Биринчиси, олимлар томонидан асосланган назарий жиҳатлар, иккинчиси халқаро молия институтлари томонидан даромадларни табақалаштириш орқали аииқликлар киритилган.

Рус олимларидан Б.Попкин^[2] ва бошқ. Россия учун камбағаллик чегарасини шакллантиришга эътибор қаратишган. Бунда истеъмол саватчасини инобатга олган ҳолда кам даромадли оила даромадининг 75 фоизи озиқ-овқат учун сарфланишини тавсия этилган. Натижада, нархларга нисбатан оила даромади (1/0,75=) 1,33 баробарга кўп бўлиши тавсия этилади. Бу эса ўз навбатида, мамлакат учун камбағаллик чегарасини акс эттиришини таъкидлаб ўтишади.

И.Сидорчук қуйидаги мезонлардан фойдаланган ҳолда камбағалликни аниқлашни таклиф этади^[3]: яшаш жойининг бўлиши, тўлақонли овқатланиш ва ичимлик сувига эгалик, минимал таълим олиш имконияти ва соғлиқни сақлаш имконияти. И.Сазанов^[4] камбағалликни абсолют ва нисбий даражаларда бўлади, деб ҳисоблайди. Шунингдек, у камбағаллик категорияси дастлаб XIX асрнинг охирлари XX асрнинг бошланишида инглиз социологлари С.Роунтри ва Ч.Бута томонидан фанга олиб қирилганлигига эътибор қаратади. Ушбу олимлар яшаш минимуми – камбағаллик/даромад чегарасини фанга олиб киришади. Экспертлар ушбу ҳолатда озиқ-овқат, кийимлар ва яшаш шароити бўлишини мезонлар сифатида таъкидлашади. Ушбу мезонларга жавоб бера олмаслик эса, абсолют камбағалликни англатишини қайд этиб ўтади.

Бизнингча, юқорида келтирилган илмий хулосаларда камбағалликни аниқлашга қаратилган ёндашувлар келтирилди. Уларда асосий эътибор ҳаёт даражасини белгилаб берувчи омиллар – яшаш шароити, овқатланиш ва кийим билан таъминланганлик каби жиҳатларга қаратилди. Бу эса, ушбу товар ва хизматларни сотиб олиш учун минимал даромад даражасини белгилашнинг заруратини келтириб чиқаради.

Хорижий олимлардан покистонлик Мажид ва Малик (2015) томонидан амалга оширилган тадқиқотда камбағалликни келтириб чиқарувчи омиллар сирасига саводхонлик даражасини ҳам киритади^[5]. Бунда оила хўжалигининг камбағалликка тушиб қолишига оила бошлиғининг тажрибаси, ёши, жинси ва бандлиги каби омиллар таъсир қилишини келтириб ўтади. Шунингдек, оила бошлиғи сифатида аёл киши бўлиши камбағалликни келтириб чиқаришга кўпроқ таъсир қилади, деган ғояни илгари суради. Сабаби, аёлларни таълим олишга ва даромад топишдаги имкониятлари юқори эмаслиги билан изоҳланади. Тадқиқотлар асосида биринчидан, таълим олганлик даражаси билан камбағаллик тескари пропорционал эканлиги, иккинчидан, қишлоқ жойларда пул ўтказмаларига эга бўлганлар камбағалликка камроқ тушишаётганлиги, учинчидан шаҳарлашиб бориш камбағалликни пасайтиришини ва қишлоқ ҳудуди эса, ошишига олиб келишини қайд этиб ўтади. Ўз навбатида, тажриба, ёш ва қишлоқ хўжалигида банд бўлиш камбағалликни келтириб чиқармаслигини асослаб беради.

Ж.Минсер инсон капиталига инвестициялар ва даромадларнинг тенгсизлиги омилларини аниқлаган ва уларни баҳолаган^[8]. Инсонлар даромадининг нотенглиги инсон капиталига қилинган инвестицияларга боғлиқ эканлиги ва инвестиция жараёни эркин танловга асосланишини қайд этиб ўтади. Унинг фикрига кўра, катта маош кўп ўрганишни талаб этади. Шу боисдан, касблараро фарқ уларни ўрганишдаги фарқлар билан изоҳланади ва ўрганиш муддатларидаги ўзаро абсолют фарқ йиллик даромаддаги фоизли фарқларни келтириб чиқаради. Бир касбнинг бир неча эгалари даромадлари ўртасидаги фарқ инсон капитали тажрибасига қилинган инвестиция муддатининг узайтирилганлиги билан боғлиқ. Умуман олганда, таълим, ёш ва касб каби омиллар инсонлар даромадларини табақаланишида асосий эканлиги асослаб берилади.

Пенг ва бошқалар ўзларининг тадқиқотларида камбағалликни келтириб чиқарувчи омилларни таҳлил этиб чиқишади^[10]. Улар камбағаллик эҳтимолини келтириб чиқарувчи омиллар қаторида қуйидагиларни санаб ўтилади: қарилик, аёл киши бўлиш, турмуш ўртоғи бўлмаслиги, бир ота ёки бир она бўлган оилада катта бўлиш, ишсизлик, давлат уйида ижарада туриш, паст саводхонлик ва соғлиқ даражасига эга бўлиш. Шунингдек, оилада ногирон ёки сурункали касалликка эга бўлган одамнинг бўлиши. Таъкидлаш лозим, олий таълим олганлик камбағаллик ва минимал қашшоқликдан сақланишга ёрдам бермоқда.

Фикримизча, камбағалликни аниқлашга ёрдам берадиган омил сифатида даромадларнинг шаклланишига эътибор қаратиш муҳим ҳисобланади. Ўз навбатида, даромадни шаклланишига асос бўлиб хизмат қилувчи сабаблар ва омилларни ривожлантириш муҳим ҳисобланади. Бу эса, камбағалликни бартараф этишда асосий роль ўйнайди: жумладан, таълим тизимини ва инсонларни қизиқиши доирасида касбга йўналтиришни ривожлантириш.

Б) Халқаро ташкилотларнинг камбағаллик категориясига ёндашуви ва мезонлари

Тадқиқотларимиз давомида камбағалликка нисбатан халқаро ташкилотлар томонидан ёндашувларни кўриб чиқамиз. Жаҳон банки томонидан камбағалликни аниқлаш бўйича кунлик даромаднинг ҳажмига нисбатан мезон сифатида миллий даромаднинг киши бошига тўғри келиши ҳажми қуйидагича белгиланган:

• - халқаро камбағаллик чизиғи 1,9 АҚШ доллари;
• - ўртача даромаддан паст (2020 йил учун киши бошига ЯИМ 1026-3995 АҚШ доллар) бўлган мамлакат учун 3,2 АҚШ доллари;
• - ўртача даромаддан юқори (2020 йил учун киши бошига ЯИМ 3995-12375 АҚШ доллар) бўлган мамлакат учун 5,5 АҚШ доллари.

Мазкур мезон 2013 йилда эълон қилинган бўлиб, ўша даврда 1,25 АҚШ долларини ташкил этган бўлса, 2015 йилга келиб 1,9 АҚШ долларига кўтарилган. Ўз навбатида, мазкур кўрсаткичлар мос равишда 2005 ва 2011 йиллардаги базис нархлар билан киши бошига даромад ҳисобланиши орқали тадбиқ этилади. 2017 йилдан бошлаб эса, қўшимча равишда кейинги иккита кўрсаткич ҳам киритилган. Камбағалликнинг халқаро меъёри минимал истеъмолни назарда тутади ва у кейинги иккита мезон билан алмаштирилмайди. Ушбу кўрсаткич ўта камбағалликни акс эттиради. Ўзбекистон ўртача даромаддан паст даромадга эга бўлганлиги учун 3,2 АҚШ доллари тавсия этилади.

Жаҳон банки томонидан 2013 йилда эълон қилинган камбағалликка қарши кураш лойиҳасининг мақсади биринчидан, 2030 йилга бориб камбағал қатламни дунё аҳолисининг 3 фоиздан кам бўлишига эришиш, иккинчидан, ҳар бир мамлакат аҳолисининг жуда камбағал қатлами даромадларини оширишдан иборат. Умуман олганда, 2030 йилга бориб жаҳондаги камбағаллик омили билан яшайдиганларнинг 90 фоизи Африка мамлакатларига тўғри келишини таъкидлаш лозим.

2015 йилда БМТнинг 70-Ассамблеясида 2030 йилгача “Барқарор ривожланиш”нинг 17 мақсадлари қабул қилинди. Ушбу мақсадларнинг биринчиси – “Камбағалликни йўқотиш (No Poverty)” деб номланган бўлиб, дунё мамлакатларини ушбу омилга қарши оммавий курашга чақирган. Ушбу мақсадлардан келиб чиққан ҳолда Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2018 йил 20 октябрдаги “2030 йилгача бўлган даврда барқарор ривожланиш соҳасидаги миллий мақсад ва вазифаларни амалга ошириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги 841-сонли қарори қабул қилинди.

Мазкур қарор иловасининг 1-бандида “1-мақсад. Барча жойларда аҳолининг кам таъминланганлик даражасини пасайтириш” деб номланган. Ушбу банднинг вазифалари сифатида белгиланган 7-йўналишда асосий эътибор ижтимоий ҳимояга ва гендер тенглигини таъминлаш ҳамда микрокредитлаш амалиётларидан фойдаланиш кўзда тутилган.

Иқтисодий ҳамкорлик ва ривожланиш ташкилоти (OECD, 2020) томонидан камбағаллик даражасига нисбатан мезонлар тавсия этилган. Жумладан, камбағаллик даражаси – бу маълум ёшдаги аҳоли гуруҳи даромадларини уй хўжаликлари ўртача даромадининг ярмидан кам бўлган чегарадан паст бўлиши билан изоҳланади. Шунингдек, камбағаллик оралиғи категориясини ҳам киритишади ва бу– камбағал қатламнинг ўртача даромади камбағаллик даражаси мезонидан пастга тушиб кетади. Ушбу категория камбағалликни миқёсини аниқлашга ёрдам беради. Ушбу кўрсаткич ёш доирасида аниқланиши амалга оширилади. Яъни 18-65 ва 65 ёшдан катталар.

Шу билан бирга, мазкур ташкилот (OECD, 2020) даромадлар тенгсизлигини баҳолашда Жини коэффициенти, децил нисбати кабилардан фойдаланишни тавсия этиб ўтади.

3. Таҳлил ва натижалар муҳокамаси.

А) Хорижий тажриба ва тенденциялар

Россияга ғарб томонидан жорий этилган санкциялар ва охирги беш йилда нефт нархининг тушиб бориши сабабли аҳолининг реал даромадлари ва истеъмол нархлари индекси ошди. Давлатнинг стратегик мақсадларига кўра, 2024 йилга бориб камбағаллик даражасини 12 фоизга тушириш режалаштирилган. Умуман олганда, жорий даврда 21 млн. ёки 14,3 фоиз аҳоли камбағаллик чегарасидан пастда истиқомат қилмоқда^[11].

А.Карбонел ва И.Праг^[12] томонидан Россиядаги камбағаллик миқёсини таҳлил қилиб ўрганиб чиқишади. Унга кўра, 1997-1998 йилларда кам даромадлилик ҳаётдан қониқишга нисбатан катта эканлигини аниқлаб беришади. Бошқача айтганда, инсонлар даромадлари камбағаллик чегарасида бўлсада, ҳаётларидан қониқиш ҳосил қилиш кайфияти мавжуд эканлиги аниқланган ва баҳоланган.

1-расм. Ўзбекистон йирик савдо ҳамкор давлатлари (Россия, Хитой, Қозоғистон)да камбағал аҳоли улуши, жамида фоизда

Манба: Жаҳон банки

Шу билан бирга, Жаҳон банкининг маълумотларига кўра, 2000 йилда камбағал аҳоли улуши Россияда 25 фоиздан ортиқ бўлган бўлса, 13 фоиз атрофига тушган. Қозоғистонда эса, ушбу рақам 45 фоиздан 2,5 фоизга қадар ўзгарганлиги ёки Хитойда 2018 йилда 1,7 фоизга тенг бўлганлиги муҳим аҳамият касб этади (1-расмга қаранг).

Шу ўринда таъкидлаш лозим, PISA (Programme for International Student Assessment) синов тизими – 15 ёшдагиларнинг саводхонлик даражаси – 2015 йил натижаларида Хитой ўқиш саводхонлигида – 27 ўрин, математика саводхонлиги – 6 ўрин ва табиий фанлар саводхонлиги – 10 ўринда қайд этилган. 2018 йилда келиб эса, барча саводхонлик категориялар бўйича 1 ўринда қайд этилди. Бу эса, мамлакатда камбағаллик муаммосини бартараф этишда энг асосий омил бўлиб хизмат қилди, десак хато бўлмайди.

Россия тажрибаисда эса, ушбу саводхонлик рейтинги кўрсаткичларида мос равишда ўртача 2015 йилда 28 ўрин бўлган бўлса, 2018 йилга келиб ушбу кўрсаткич 2-3 ўринга пастлаганини кўриш мумкин. Ушбу тренд Жаҳон банки маълумотларида ҳам камбағаллик миқёсини сезилларли пасайиши кузатилмаганлиги ўзаро уйғунликни акс эттириб беради.

Фикримизча, камбағалликка қарши курашда уларни тизимлаштирилган ҳолда амалга оширишни демографик нуқтаи назардан гуруҳларга ажратган ҳолда таҳлил этилиши муҳим ҳисобланади. Бу эса, камбағаллик статистикасини янада аниқлаштиришни тақозо этади.

Б) Ўзбекистондаги тенденциялар ва пандемиянинг таъсири

Энди тадқиқотимизда эътиборни 2020 йилдаги пандемия натижасидаги иқтисодий харакатсизлик инқирози даврида жаҳон иқтисодиёти мамлакатлари томонидан амалга оширилаётган чора-тадбирларга қаратамиз.

2020 йил жаҳон иқтисодиётида яна бир глобал инқироз юз берган воқеилик сифатида тарихга кирди. Ушбу инқирознинг асосий жиҳати харакатсизликдир. Ушбу омилнинг юзага келиши аҳолининг, айниқса кам даромадли қатламнинг эҳтиёжларини қондиришда муаммоларни жадаллаштирди.

Ушбу иқтисодий мураккаблик шароитида ялпи талабнинг пасайиб кетиши инсонларнинг истеъмол харажатлари эмас, балки жамғарма ҳажмлари билан бевосита боғлиқлигини ҳам инобатга олиш заруратини кўрсатиб берди. Бу эса, юқорида таъкидлаб ўтганимиздек, инсонлар даромадларининг барча босқичларини мустаҳкамлаш долзарб эканлигида ўз ифодасини топди.

Жумладан, Ўзбекистондаги ахборот порталлари Kun.uz ва Gazeta.uz тармоқлари орқали амалга оширилган сўровномалар натижалари ҳам мамлакатимизда аҳоли даромадларида жамғармаларнинг юқори эмаслигини кўрсатиб берди.

Таъкидлаш жоизки, мамлакатимизда аҳоли даромадларининг ¼ қисми 10 фоиз[13] аҳоли қўлида тўпланганлиги ҳам даромадлар тенглигини таъминлашнинг заруратини келтириб чиқаради.

Фикримизча, аҳоли асосий қатламининг даромадлари вақтинчалик узилишга учраган даврда жамғарма категорияси муҳим аҳамиятга эга эканлигини таъкидлаш лозим. Бу эса, давлатнинг зиммасига катта молиявий юкни келтириб чиқариши мумкин. Ўз навбатида, бюджетдан аҳолининг истеъмолини таъминлашни амалга ошириш бюджет дефицитини ошириши мумкин.

1-жадвал

Ўзбекистон аҳоли даромадларининг таркиби, фоизда

Манба: Ўзбекистон Республикаси давлат статистика қўмитаси маълумотлари

Аҳоли даромадларининг ¼ қисми трансфертларга тўғри келаётганлигини кўриш мумкин (1-жадвалга қаранг). Бундан эса, ўзбекистонликларнинг даромадлари таркибида мигрантлар даромадига боғлиқлик сезиларли аҳамиятга эга эканлигини кўриш мумкин. Ўз навбатида, мазкур ҳолат хорижий давлатлардаги иқтисодий ҳолатга боғлиқликни оширишини кўрсатади. Пандемиянинг жаҳоннинг барча мамлакатларига тарқаганини инобатга олсак, ўзбекистонлик меҳнат мигрантлари даромадининг пасайиши биздаги даромадларнинг пасайишига таъсир қилиши табиий. 1-жадвалга эътибор берсак, мол-мулкдан олинадиган даромаднинг улуши 3 фоиз атрофида бўлмоқда. Ушбу ҳолатнинг ҳам мавжудлиги даромадларнинг диверсификация қилинмаганлигини англатади.

Хулоса қилиб айтганда, пандемия шароитида даромадларнинг пасайиши ва жамғармаларнинг узоқ муддатга етмаслик эҳтимоли давлат томонидан қўшимча маблағларни сафарбар этишни тақозо этади. Бу эса, бюджет даромадлари қисқарган шароитда қарз маблағларини жалб этишга заруратни келтириб чиқаради.

Бу борада, Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2020 йил 19 мартдаги “Коронавирус пандемияси ва глобал инқироз ҳолатларининг иқтисодиёт тармоқларига салбий таъсирини юмшатиш бўйича биринчи навбатдаги чора-тадбирлар тўғрисида”ги 5969-сонли Фармонининг қабул қилиниши муҳим аҳамиягга эга бўлди. Унга кўра, ҳукумат томонидан халқаро молия институтларидан 1 млрд. АҚШ доллари миқдорида ташқи қарз жалб этилиши белгилаб берилди.

Агар 5 млн. киши атрофидаги камбағал қатлам мавжудлигини инобатга олсак, уларнинг ҳар бирининг оиласига ўртача (5 киши деб тасавур қилсак) 100 АҚШ долларидан тақдим этилганда 100 млн. АҚШ доллари керак бўлади. Бу эса, киши бошига 20 АҚШ доларидан бўлса, яна 10 кунлик истеъмолни таъминлаши мумкин (агар 1,9 долларга нисбатан олсак) бўлади.

Қайд этиш лозим, Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2020 йил 16 апрелдаги 232 сонли қарори билан бюджет харажатларининг 6 трлн. сўм маблағ мақбуллаштирилиши назарда тутилди.

Юқоридаги ҳолатлардан келиб чиқиб айтганда, Ўзбекистонда аҳолига пул тарқатилиши эҳтимоли пастлигини ва бу амалга оширилганда ҳам натижа бермаслигини англатмоқда. Шунингдек, Ўзбекистон мустақилликка эришгандан сўнг камбағалликка қарши чоралар натижа бермаганлиги пандемия оқибатларини янада мураккаблашишига олиб келмоқда. Бошқача айтганда, иқтисодий харакатсизлик даврида аҳолининг камида 2 ойга етадиган жамғармаларга эга бўлиши вазиятни ҳозиргидек чуқурлаштирмаган бўлар эди.

Шу билан бирга, Ўзбекистонда киши бошига тўғри келувчи ЯИМ ҳажми ўртача 1500 АҚШ доллари атрофида эканлигини ҳисобга олсак, бу кунига ўртача (1500/365 кун) 4,1 АҚШ долларига тенг бўлмоқда. Шунингдек, Ўзбекистонда 2020 йилда ЯИМнинг ўсиши ХВФ томонидан 1,6 фоиз бўлишини прогноз қилди. Мазкур рақамларнинг таҳлили шуни кўрсатадики, мамлакатимизда Жини коэффициентини барқарорлаштириш зарурлигини кўрсатиб беради.

Камбағалликка қарши кураш натижалари натижаси

2019 йилда иқтисодиёт соҳасида Нобель мукофотини қўлга киритган А.Банержи, Э.Дюфло ва М.Крамер томонидан давлатлар ва халқаро ташкилотлар амалга ошираётган ислоҳотларнинг нечоғлиқ натижа бераётганлигини кўрсатиб берилди. Нафақат Ўзбекистон, балки жаҳон мамлакатларида амалга оширилган камбағалликка қарши кураш натижалари таҳлили, бу борадаги тадбирларни тубдан ўзгартириш заруратини исботлаб берди.

Қайд этиш лозим, мактаб таълимидаги муаммолар нафақат камбағаллик муаммоларини балки, бошқа ижтимоий-ҳуқуқий муаммоларни ҳам чиқариши кўплаб тадқиқотларда исботланган. Масалан, 2020 йил 3 март куни Тошкент шаҳрида «Сурия ва Ироқдан қайтариб олиб келинганларни реабилитация ва реинтеграция қилиш бўйича Марказий Осиё мулоқоти: Ўзбекистон тажрибаси» мавзусида халқаро илмий-амалий конференция ташкил этилди. Унда «Меҳр-1» ва «Меҳр-2» операциялари натижалари таҳлил этилди. Жумладан, Президент ҳузуридаги Стратегик ва минтақалараро тадқиқотлар институти вакили, профессор Бахтиёр Бобожонов ўзбек аёлларининг Ироқ ва Сурияга кетгани сабаблари ҳақида тўхталиб “Энг катта сабаб – уларнинг билимсизлигидир. Аёлларнинг шаҳодатномасига қарасак, ҳаммаси қониқарсиз таълим олишган”, деб таъкидлаб ўтди^[15].

Иккинчи омил - соғлиқни сақлаш тизимида инсонларнинг фарзандлари соғлиғи учун инвестиция қилмасликлари ёки уни ортга суриб келишлари салбий таъсирга эга эканлигини қайд этишади. Шу боисдан, болаларни инфекцияларга қарши эмлашда вақтинчалик субсидиялар доимийларидан кўра самарали эканлигини қайд этиб ўтишади. Шу нуқтаи назардан олиб қараганда, давлатимиз раҳбари таъкидлаб ўтган “... бир оилада машина ҳам, чорва ҳам бўлиши мумкин, лекин бир киши оғир касал бўлса, оила даромадининг камида 70 фоизи уни даволатишга кетади^[16]” , деган сўзларининг қанчалик аҳамиятга эга эканлигини қайд этиш лозим.

Шу билан бирга, учинчи омил сифатида – микрокредитлаш механизми таҳлил этилади. Унга кўра, мазкур усул камбағалликка қарши курашда кутилган натижаларни бермаслиги аниқланади.

4. Хулоса ва таклифлар.

Олиб борилган тадқиқотлар асосида Ўзбекистонда камбағалликни келтириб чиқаришга сабаб бўлган муҳим сабаблар сифатида қуйидагиларни келтириш мумкин, деб ўйлаймиз:

1. Ижтимоий соҳанинг нобақарорлашувига олиб келган жиҳатлар:

• - соғлиқни сақлаш тизимида давлат харажатларининг етарли эмаслиги, айниқса, бирламчи тиббий хизматлар тақдим этишда;
• - мактабгача таълим билан қамраб олиш миқёсининг пастлиги;
• - мактаб таълимида мактаб биноларнинг “резина”каби фойдаланилиши базавий таълимнинг натижавийлигини тушириб юборди;
• - олий таълимнинг қамрови 10 фоизга етмаслиги катта улушга эга бўлган ёшларнинг инсон капитали даражасини пасайтирди;
• - илмий тадқиқотларга ажратилган маблағлар ЯИМга нисбатан 0,25 фоиз атрофида бўлиши.

2. Меҳнатга ҳақ тўлаш касбга эмас, балки лавозимга бириктирилиши, юқори билим талаб қилувчи касблар жозибардорлигини йўқотди. Масалан, шифокор ва сержант унвонидаги ҳарбий хизматчининг иш ҳақидаги сезиларли тафовут.
3. Электр таъминотидаги узилишларнинг давомийлиги қуйидаги нобарқарорликни келтириб чиқарди:

• - таълимнинг уйда бажариладиган вазифалар қисми ўзлаштирилмаслигига таъсир кўрсатди;
• - бизнес юритишга жиддий таъсир кўрсатди. Масалан, жаҳон банкининг ҳисоботида, бизнес субъекти кичиклашиб боргани сари электр таъминотидан узилиши кучайиб бориши қайд этилган^[17].

4. Иқтисодиётнинг норасмий қисмини кучайиши аҳоли даромадлари ҳисобини ва статистикасини юритишга салбий таъсир кўрсатди.

Тадқиқотлар асосида қуйидагиларга эътибор бериш мақсадга мувофиқ, деб ўйлаймиз:

1. Аҳолининг камбағаллик даражасини аниқлаштириш учун демографик жиҳатдан гуруҳларга ажратиш нуқтаи назаридан аниқ статистикани шакллантириш ва шунга мос тадқиқотларни амалга ошириш. Бунда, камбағалликни аниқлаш ва баҳолашда оила аъзолари сони, саводхонлиги, соғлиги, ёши, жинси, танлаган касби кабиларни инобатга олишга имкон яратиш.
2. Қисқа муддатли даврда эътибор берилиши лозим бўлган чора-тадбирлар:

• - Иқтисодиётдаги ихтисослашув назариясини (Д.Рикардо) инсонларнинг қобилиятига уйғунлашувини жорий этиш. Бунинг учун одамларнинг қандай меҳнатни амалга оширишларига имконият ва ҳоҳишлари юқори бўлишини инобатга олиш орқали қиймат яратиш (ЯИМ)ни йўлга қўйиш. Масалан, пичоқ ясайдиган (ҳунармад ота-бобосидан ўрганган ва шу ишни севиб қиладиган) инсонга меҳант қилиши учун барча шароитларни яратиш механизмини жорий этиш. Агар биз ундан бошқа турдаги меҳнат қилишни талаб этсак ёки у шунга мажбур бўса иқтисодий ўсиш ва камбағалликдан чиқиш тенденцияси юзага келмаслиги мумкин;
• - аҳолининг истеъмолини арзонлаштириш, яъни давлат ва “айрим” тадбиркорларнинг монополиясини фавқулодда тугатиш. Бунинг учун, иқтисодиётда рақобат муҳитини яратиш лозим бўлади. Ушбу жараёнда икки жиҳатга эътибор қаратиш лозим бўлади. биринчидан, миллий (давлат ёки хусусий) ишлаб чиқарувчиларнинг монополиясини шаклланишини камайтириш. Иккинчидан, турли иқтисодий иттифоқлар, жумладан Жаҳон савдо ташкилотига аъзо бўлишни жадаллаштириш;
• - электр таъминотининг узлуксизлигини амалга ошириш, муқобил энергиядан фойдаланишни жадаллаштириш. Бунинг учун муқобил (қуёш, шамол кабилар) энергия манбаларини ривожлантиршга эътибор қаратиш. Шунингдек, ушбу турдаги энергия истеъмолига ўтишда давлат субсидияларини жорий этишни ривожлантириш;
• - харажатларни қисқартириш, яъни кўп даромадга эга бўлмаган шароитда жамиятда тежамкорлик тамойилини жорий этиш. Масалан, турли миллий қадриятларга асосланган маросимларга харажатларни камайтириш;
• - норасмий иқтисодиётни қисқартириш.

3. Узоқ муддатли даврга мўлжалланган дастурларни амалга ошириш доирасида:

• - профилактика тиббий хизматларни молиялаштириш ҳажмини ва самарадорлигини ошириш. Асосан, ёш болаларнинг эмлаш ишларига эътибор бериш ва актив умр фаолиятини ривожлантириш орқали пассив умр кўришни қисқартиришга шароит яратиш;
• - мактаб таълимида ўқувчиларнинг қизиқишларини инобатга оладиган ҳолда гуруҳларга ажратган ҳолда таълим бериш. Бунда, ўқиш ва ёзиш, математика ва табиий фанлар кесимида гуруҳларни ташкил этишни ўқувчиларнинг қандай касбга (лавозимга эмас) қизиқишлари доирасида синфларга ажратишни жорий этиш;
• - олий таълимни қамровини ошириш. Бунда, бир турдаги мутахасисликни тайёрлаш бир нечта олий таълим муассасаларида амалга оширилиши орқали рақобат муҳитини яратиш. Олий таълимда шартнома тўловларини дарсга қатнашиш учун эмас, балки фан бўйича якуний имтиҳонларда қатнашиш ҳуқуқини белгилаш тамойили асосида олий таълим муассаларида мустақил жорий этишга имкон бериш. Шунингдек, қабул квоталарини муассаса сиғимкорлиги асосида мустақил белгилашни жорий этиш;
• - “кичик бизнесдан-йирик бизнесга” ғоясини иқтисодиётда жорий этиш. Бунда, бир ишчи ўрин учун харажатлар ҳажми йирик бизнесда кичик бизнесга нисбатан кам эканлигини инобатга олиш. Шу билан бирга, йирик бизнес мамлакат экспорт салоҳиятини оширишдаги асосий омиллардан бири ҳисобаланади.
• - юқори илмий сиғимкор маҳсулотлар ишлаб чиқаришни ривожлантириш. Бунда тадқиқотларни натижаларини ишлаб чиқариш жараёнига жорий этиш учун венчур фондлари фаолиятини шакллантириш. Хусусий секторнинг тадқиқотларни молиялаштиришга қаратилган фаолиятини амалга оширишга шарт-шароит яратиш;
• - меҳнат мигрантларини эмас, балки меҳнат маҳсулини экспорт қилиш тамойилини амалга ошириш. Бунда, инсон салоҳияти (ақли-илми яратувчанликнинг асоси) туганмас ресурс эканлигини ва аксинча инсон меҳнат қилишининг жисмоний имконияти ўртача 30-35 йил эканлигини инобатга олиниши зарур. Шу нуқтаи назардан, инсон капиталига инвестициялар узоқ муддатли даврда барқарор натижаларни бериши муқаррарлигига ишониш.

Нодир Жумаев, и.ф.д., проф., Олий Мажлис Қонунчилик палатаси депутати

Дилшоджон Рахмонов, и.ф.д., доц., Ўзбекистон Республикаси Банк-молия академияси

Изоҳ:

1 Research to help the world’s poor. https://www.nobelprize.org/uploads/2019/10/popular-economicsciencesprize 2019-2.pdf

2 Жумаев Н.Х., Раҳмонов Д.А. Жаҳон иқтисодиётининг янги инқирози – иқтисодий ҳаракатсизлик. 2020 йил 3 апрель. Манба: https://www.review.uz/

3 Popkin, B.M., A.K. Baturin, M. Mozhina, T. Mroz, S. Annu, I. Dmitrichev, E. Glinskaya and M. Lokshin: 1996, The Russian Federation Subsistence Income Level: The development of regional food baskets and other methodological improvements (Report to the Russian federation and also the World Bank).

4 21M Russians Live in Poverty, Official Data Says. July 30, 2019. https://www.themoscowtimes.com/2019/07/30/21m-russians-live-in-poverty-official-data-says-a66618

5 Аda Ferrer-I-Carbonell and Bernard M.S. Van Praag Poverty in Russia. Journal of Happiness Studies· February 2001. pp. 147-172. DOI: 10.1023/A:1011560530411 · Source: RePEc

6The Population of Poverty USA. https://www.povertyusa.org/facts

7 Poverty in the United Stateshttps://www.debt.org/faqs/americans-in-debt/poverty-united-states/

8 Ўзбекистон Республикаси Давлат статистика қўмитаси маълумотлари http://web.stat.uz/open_data/uz/9.2% 20OD_income_by_deciles_uzb.pdf

9 Ўзбекистон Республикаси Давлат статистика қўмитаси маълумотлари асосида ҳисобланган.

10 Ироқ ва Суриядан қайтарилган аёллар бўйича ўрганиш натижалари маълум қилинди. https://kun.uz/news/2020/03/03/iroq-va-suriyadan-qaytarilgan-ayollar-boyicha-organish-natijalari-malum-qilindi

11 21M Russians Live in Poverty, Official Data Says. July 30, 2019. https://www.themoscowtimes.com/2019/07/30/21m-russians-live-in-poverty-official-data-says-a66618

12 Ada Ferrer-I-Carbonell and Bernard M.S. Van Praag Poverty in Russia. Journal of Happiness Studies· February 2001. pp. 147-172. DOI: 10.1023/A:1011560530411 · Source: RePE

13 Ўзбекистон Республикаси Давлат статистика қўмитаси маълумотлари http://web.stat.uz/open_data/uz/9.2% 20OD_income_by_deciles_uzb.pdf

14 Ўзбекистон Республикаси Давлат статистика қўмитаси маълумотлари асосида ҳисобланган.

15 Ироқ ва Суриядан қайтарилган аёллар бўйича ўрганиш натижалари маълум қилинди. https://kun.uz/news/2020/03/03/iroq-va-suriyadan-qaytarilgan-ayollar-boyicha-organish-natijalari-malum-qilindi

16 Тарихда илк марта «ёпиқ мавзу» бўлган қамбағалликни қисқартириш учун кураш бошланди https://review.uz/uz/post/tarixda-ilk-marta-yopiq-mavzu-bolgan-qambagallikni-qisqartirish-uchun-kurash-boshlandi

17 World Bank. 2020. Global Economic Prospects, January 2020: Slow Growth,Policy Challenges.Washington, DC: World Bank.p. 89.

[1]Research to help the world’s poor. https://www.nobelprize.org/uploads/2019/10/popular-economicsciencesprize 2019-2.pdf

[2] Popkin, B.M., A.K. Baturin, M. Mozhina, T. Mroz, S. Annu, I. Dmitrichev, E. Glinskaya and M. Lokshin: 1996, The Russian Federation Subsistence Income Level: The development of regional food baskets and other methodological improvements (Report to the Russian federation and also the World Bank).

[3] Сидорчук И.Б. (2010) Критерии бедности и показатели ее определения. https://cyberleninka.ru/article/n/kriterii-bednosti-i-pokazateli-ee-opredeleniya/viewer

[4] Сазанов И.С. (2012) Бедность: Национальные и международные критерии//Челябинский гуманитарий. -№3(20). – С.80-84.

[5] Majeed M.T., Malik M.N. (2015) Determinants of Household Poverty: Empirical Evidence from Pakistan. he Pakistan Development Review 54:4, Part II (Winter ) pp. 701–718

[6] Milton Friedman A. (1957) Theory of the Consumption Function. Princeton, N.J. Princeton University Press.

[7] Stachle H. Ability, (1943) Wages and Income. Review of Economics and Statistics, XXV, February, pp. 77-87.

[8] Mincer, J. (1958) Investment in Human Capital and Personal Income Distribution. TheJournal of Political Economy 281–302.https://www.jstor.org/stable/1827422?read-now=1&refreqid=excelsior%3Ad2f165a96877f753b910571c7cf28284&seq=1#page_scan_tab_contents

[9] Rindermann H., Sailer M., Thompson J. (2009) The impact of smart fractions, cognitive ability of politiciansand average competence of peoples on social development//Talent Development & Excellenc. - №1(1). - pp.3-25.

[10] Peng, C., Fang, L., Wang, J.S. et al. (2019) Determinants of Poverty and Their Variation Across the Poverty Spectrum: Evidence from Hong Kong, a High-Income Society with a High Poverty Level. Soc Indic Res 144, 219–250. https://doi.org/10.1007/s11205-018-2038-5

[11] 21M Russians Live in Poverty, Official Data Says. July 30, 2019. https://www.themoscowtimes.com/2019/07/30/21m-russians-live-in-poverty-official-data-says-a66618

[12] Ada Ferrer-I-Carbonell and Bernard M.S. Van Praag Poverty in Russia. Journal of Happiness Studies· February 2001. pp. 147-172. DOI: 10.1023/A:1011560530411 · Source: RePEc

[13]Ўзбекистон Республикаси Давлат статистика қўмитаси маълумотлари http://web.stat.uz/open_data/uz/9.2% 20OD_income_by_deciles_uzb.pdf

[14]Ўзбекистон Республикаси Давлат статистика қўмитаси маълумотлари асосида ҳисобланган.

[15]Ироқ ва Суриядан қайтарилган аёллар бўйича ўрганиш натижалари маълум қилинди. https://kun.uz/news/2020/03/03/iroq-va-suriyadan-qaytarilgan-ayollar-boyicha-organish-natijalari-malum-qilindi

[16]Тарихда илк марта "ёпиқ мавзу" бўлган қамбағалликни қисқартириш учун кураш бошланди https://review.uz/uz/post/tarixda-ilk-marta-yopiq-mavzu-bolgan-qambagallikni-qisqartirish-uchun-kurash-boshlandi

[17] World Bank. 2020. Global Economic Prospects, January 2020: Slow Growth,Policy Challenges.Washington, DC: World Bank.p. 89.