So‘nggi uch yilda O‘zbekistonda fuqaro aviatsiyasi tizimida katta islohotlar amalga oshirilmoqda, ulardan maqsad – aviatsiya bozorini liberallashtirish va raqobatni rivojlantirishdan iborat.

Ushbu yo‘nalishdagi asosiy davlat hujjatlaridan biri 2018 yil noyabr oyida qabul qilindi – davlat rahbari “O‘zbekiston fuqaro aviatsiyasini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qarorni imzoladi. Ushbu hujjat “O‘zbekiston havo yo‘llari” milliy avia kompaniyasini to‘rtta bir-biridan mustaqil aviakompaniyalarga bo‘lish orqali fuqarolik aviatashuvlari sohasini demonopolizatsiya qilishni nazarda tutadi:

• “Uzbekistan Airways” AJ (aviatashish xizmatlari),
• “Uzbekistan Airports” AJ (aeroportlarni boshqarish),
• “O‘zaeronavigatsiya” (navigatsiya xizmatlarini ko‘rsatish),
• “Uzbekistan Nelicopters” MChJ (vertolyot biznesini rivojlantirish).

Oradan deyarli bir yil o‘tgach, “O‘zbekiston havo yo‘llari” MAK qayta tashkil etilishi natijasida “Uzbekistan Airways” va “Uzbekistan Airports” biri biridan mustaqil kompaniyalar tuzildi.

Yevropa Ittifoqi va Markaziy Osiyo birgalikda mintaqaviy hamkorlik va integratsiyani qo‘llab-quvvatlaydi

Milliy aviatsiya sanoatini isloh qilish dasturi doirasida joriy yilning yanvar oyida davlat ishtirokida yangi Humo Air aviakompaniyasi tashkil etilgani haqida xabar berildi. Ushbu aviakompaniya uzoq bo‘lmagan yo‘nalishlarga (jumladan ichki reyslarga) parvozlarni amalga oshirishi va nisbatan past narxlarni taklif qilishi kutilmoqda.

Biroq “O‘zbekiston havo yo‘llari” MAKdagi islohotlar va arzon narxlarda xizmat ko‘rsatuvchi yangi aviakompaniyalar tashkil etish aviatsiya tarmog‘i sohasidagi islohotlarning tarkibiy qismlaridan biridir.

Yuqorida ta’kidlab o‘tilganidek, ushbu islohotlarning pirovard maqsadi aviatsiya bozorini liberallashtirish va unda raqobatni rivojlantirishdir. Bu aviakompaniyalar bozorida ishlashni istovchilar (jumladan, xorijiy aviakompaniyalar) uchun aviatsiya bozorini ochish va unda raqobat muhitini yaratishni anglatadi. Aviatsiya bozorining rivojlanishi ushbu bozorda taqdim etilayotgan xizmatlar narxi va sifati bo‘yicha “qimmat”, “o‘rta” va “arzon” segmentlarni shakllanishiga olib keladi. Respublika aholisining to‘lov qobiliyati, migratsiya oqimlari va mamlakatda (tashqi va ichki) turizmni rivojlantirish istiqbollariga asoslanib, O‘zbekiston aviatsiya bozorida arzon narxlarda xizmat ko‘rsatadigan (loukost) aviakompaniyalar segmentining paydo bo‘lishi alohida ahamiyatga ega. Loukost aviakompaniyalar bozorining rivojlanishi nafaqat sayyohlar oqimining ko‘payishiga, balki qishloq xo‘jaligi mahsulotlari eksportining o‘sishiga, yangi bozorlarni egallash va ishbilarmonlik muhitining yaxshilanishiga ham ijobiy hissa qo‘shadi. Boshqacha aytganda, bu iqtisodiyotning bir necha sohalarini rivojlanishiga yordam beradi.

UzAnalytics sayti aviatsiya sohasida ekspert bilan hamda qishloq xo‘jaligi mahsulotlari xalqaro savdosi bo‘yicha mutaxassislar ishtirokida O‘zbekistonda loukosterlar bozorini rivojlantirishning mamlakat iqtisodiyotidagi ahamiyati haqida suhbatlashdi.

O‘zbekistonda fuqaro aviatsiyasi bozorini erkinlashtirish, xususan, loukosterlar bozorini rivojlanishi iqtisodiyotning qaysi sohalariga bevosita va qay tarzda ta’sir ko‘rsatadi, deb o‘ylaysiz?

Denis Antonyuk, Ukraina Davlat aviatsiya xizmatining sobiq rahbari:

Bundan asosiy foyda, shubhasiz, turizm sohasidadir, zero arzon transport turizmni rivojlantirishning zarur va muhim shartidir. Yuqori narxda taklif etilayotgan aviachiptalar sayyohlik oqimining rivojida to‘siqlardan biridir. Bundan tashqari, fuqaro aviatsiyasi bozorida loukost aviakompaniyalar bozorini rivojlanmagani parvozlar geografiyasini ham cheklaydi, masalan, biz yaqin kelajakda ochilishi mumkin bo‘lgan 4-5 ta yo‘nalishni sanashimiz mumkin. Shuni anglash kerakki, har bir yangi aviareys mahalliy sayyohlik biznesi mavqeini mustahkamlaydi. MICE turizm (tadbir, konferensiya va uchrashuvlar) turizmning ajralmas qismidir. Arzon va rivojlangan havo xizmati bo‘lmas ekan, turizmning bu turi rivojlanmaydi.

Yevropa Ittifoqi O‘zbekiston qishloq xo‘jaligi sektoriga yordam ko‘rsatish uchun 40 million yevro ajratdi

Agar hozir O‘zbekistonda bo‘lganidek bir qator yo‘nalishlar bo‘yicha reyslar soni haftasiga bir martadan oshmasa, biznes-turistlar oqimini ko‘paytirishni iloji yo‘q. Shu bilan birga, O‘zbekistonda MICE turizmining imkoniyatlari juda katta, deb hisoblayman. Boz ustiga, aytish kerakki, har qanday biznes O‘zbekiston bilan aloqa o‘rnataman desa, transport sohasida jiddiy muammoga duch keladi: muzokaralar uchun dunyoning istalgan nuqtasidan Toshkentga tez fursatda yetib kelishning faqat ikkita yo‘li mavjud – Istanbul yoki Moskva orqali. Agar to‘g‘ridan-to‘g‘ri reyslar soni ko‘paysa, tadbirkorlar keyingi reysni kutishmaydi. Aytmoqchimanki, fuqaro aviatsiyasi bozorini liberallashtirish mamlakatdagi ishbilarmonlik muhitini yaxshilashda ham muhim rol o‘ynaydi.

Aviakompaniyalarning O‘zbekiston aviabozoriga kirib kelishini erkinlashuvi va uning arzon segmentini rivojlantirish istiqbolida – qishloq xo‘jaligi va oziq-ovqat mahsulotlarini tashish hajmlarini oshirish hamdir. Jumladan, tez buziladigan mahsulotlarni tashish bo‘yicha arzon takliflar paydo bo‘lganda, O‘zbekiston Yevropa va Osiyo bozorlarida meva-sabzavotlarning manfaatli segmentida o‘z o‘rnini egallashi yoki bundagi ishtirokini ko‘paytirishi (kengaytirishi) mumkin. Bugungi kunda ko‘katlar, pomidor va gilos kabilarni aviatransport yordamida eksport qilish qimmatga tushadi va o‘zini oqlamaydi.

O‘zbekistonda loukosterlar bozorini rivojlantirish istiqbollarini qanday baholaysiz?

Denis Antonyuk: Dunyoning arzon narxda aviatashuvchilarini asosiy mijozlari bu sayyohlar va mehnat muhojirlaridir. Yevropa mamlakatlari tajribasi shuni ko‘rsatmoqdaki, turistik oqimlar mavjud hudular (viza to‘siqlari bilan cheklanmagan) va mehnat muhojirlarining katta oqimi harakatlanayotgan maskanlarda arzon narxda xizmat ko‘rsatuvchi tashuvchilarning ishi rivoj topadi. Tan olish kerakki, bunday muammo bor – ya’ni, ko‘plab sayyohlar manbasi sifatida O‘zbekiston uchun qiziqarli bo‘lgan davlatlardan O‘zbekistonga parvoz 3 soatdan ko‘proq vaqtni tashkil qiladi. Loukost aviakompaniyalar esa parvoz 1 soatdan 3 soatgacha bo‘lgan yo‘nalishlardan manfaatdordirlar. Bundan tashqari, aholining nisbatan past (yoki yuqori bo‘lmagan) to‘lov qobiliyati muammosi ham mavjud. Biroq, mening fikrimcha, arzon narxlarda transport qatnovini amalga oshiradigan aviakompaniyalar (masalan, Ryanair yoki Wizz Air), o‘zbek aviabozorida yiliga qo‘shimcha 3-4 million yo‘lovchini qamrab olishlari mumkin. Shu bilan birga, yo‘lovchilar uchun parvozlar narxi ancha pasayishi mumkin. O‘zbekiston geografiyasini hisobga olib, nazarimda, Toshkent aeroportini markaziy “xab” sifatida qoldirib, arzon narxlardagi parvozlarni Samarqand va Farg‘ona vodiysi aeroportlarida rivojlantirish maqsadga muvofiq bo‘lar edi.

Fuqaro aviatsiyasi bozorining ushbu arzon segmentini rivojlantirishda qanday muammolar mavjud?

Denis Antonyuk: Gap shundaki, tarkibiy chuqur islohotlarsiz “O‘zbekiston havo yo‘llari” milliy aviakompaniyasi ochiq raqobatga bardosh bera olmasligi mumkin. Buni soha mutaxasislari yaxshi tushunishadi. Shu bilan birga, ishonchim komilki, “O‘zbekiston havo yo‘llari” milliy aviakompaniyasi mintaqada yetakchilikni qo‘lga kiritish uchun barcha imkoniyatlarga ega. Shuningdek, aminmanki, bir tomondan bozorni jiddiy liberallashuvini boshlash, ikkinchi tomondan, “O‘zbekiston havo yo‘llari”ni kuchli, zamonaviy va raqobatbardosh aviatashuvchiga aylantirish imkonini beradigan maqsadli yechimlar mavjud. Menimcha, ayni paytda O‘zbekiston aviatsiya bozorini ochishning zarur bo‘lgan asosiy sharti va buni amalga oshirish uchun ikkita muhim maqsadni aniqlab olish lozim. Birinchidan, havo transporti bozorini ochish kerak, ya’ni, boshqa aviakompaniyalarga teng imkoniyatlar berish va yangi mahalliy aviakompaniyalarni tashkil qilishda muhit yaratish lozim. Ikkinchidan, “O‘zbekiston havo yo‘llari”ni isloh qilishni davom etish va buning uchun zarur bozor sharoitlarini ta’minlash zarur. Uning biznes jarayonlarini takomillashtirish va fuqarolik aviatsiyasini rivojlantirish davlat strategiyasini ishlab chiqishda “O‘zbekiston havo yo‘llari” kompaniyasining manfaatlarini hisobga olish lozim. Faqat shu ikki jixat bilan hammasini to‘g‘ri yo‘lga solish mumkin. Shu bois, yuqoridagi shartlarni bajarmasdan yoki hisobga olmagan holda O‘zbekiston aviatsiya bozorini tezkorlik bilan to‘liq liberallashtirish “O‘zbekiston havo yo‘llari” faoliyatida jiddiy muammolar tug‘dirishi mumkin. Bunga yo‘l qo‘ymaslik kerak, aksincha, yuqorida ta’kidlaganimdek, bu aviakompaniyani mintaqada yetakchi aviakompaniyaga aylantirish imkoniyatlari to‘liq mavjud, deb hisoblayman.

Meva va ko‘katlar eksportida aviatransport – xalqaro savdoning istiqbolimi?

Joriy yilning yanvar oyida East Fruit veb-saytida e’lon qilingan “Meva, rezavor meva va ko‘katlar uchun aviatransport – xalqaro savdoning istiqbolimi yoki boshi berk ko‘chasimi?” (“Aviatransport dlya yagod, zeleni i fruktov – perspektiva ili tupik mejdunarodnoy torgovli?”) nomli maqolada BMTning Oziq-ovqat va qishloq xo‘jaligi tashkilotining (FAO) investitsiya markazi iqtisodchisi Andrey Yarmak qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini eksport qilishda aviatransportdan foydalanish istiqbollari va bu borada xorijiy mamlakatlar tajribasi haqida quyidagi fikrlarni bildirgan:

2008 yildagi global moliyaviy inqiroz qiziqarli natijaga olib keldi, ya’ni bu aviatashuvlar tarmog‘ining rivojlanishiga yordam berdi. Ushbu inqirozdan oldin boshlangan bu jarayon sezilarli darajada tezlashdi. Ko‘pgina davlatlarda rentabelligi past bo‘lgan aviakompaniyalarga qo‘shimcha subsidiyalar ajratilmaganligi xususiy aviakompaniyalarning, jumladan arzon narxlarda xizmat ko‘rsatuvchi aviakompaniyalarning jadal rivojlanishiga olib keldi. O‘z navbatida, bu parvozlar geografiyasini kengaytirdi va ko‘plab aeroportlar faoliyatini jonlantirdi. Bularning barchasi aviatransportda yuk tashish xarajatlarini sezilarli darajada kamaytirdi.

Aviatransport yordamida yuk tashish narxining pasayishi so‘nggi 10 yil ichida mevachilik sanoatining jadal rivojlanishiga sabab bo‘ldi. Agar 2008 yilda rezavor mevalar qishda faqat Yevropaning eng qimmat do‘konlari peshtaxtasidan joy olgan bo‘lsa, transport aviatsiyasining rivojlanishi natijasida Yevropa Ittifoqi davlatlari supermarketlarida rezavor mevalar narxi qishda ham, yozda ham unchalik katta bo‘lmagan farq bilan sotila boshlandi, hattoki arzon supermarketlarda ham.

Bundan tashqari, Yevropa davlatlarida ko‘katlar aksariyat iste’molchilar uchun olma singari odatiy kundalik mahsulotga aylandi. Shunga o‘xshash holat ko‘plab ekzotik mevalar bilan ham kuzatildi. Yevropa Ittifoqi, AQSh va Yaqin Sharq mamlakatlarida ko‘katlar Keniya va Efiopiyadan har kuni aviatransport orqali keltirib, sotila boshlandi.

Aviatransport orqali qanday mahsulotlarni yetkazib berish iqtisodiy jihatdan manfaatlimi?

Avvalambor, mahsulotning ulgurji narxiga e’tibor berishni maslahat beraman. Agar tovarlarning ulgurji narxi qaysidir bozorda 1 kg uchun 5-6 dollardan yuqori bo‘lsa (demak, chakana narx $10 dan past emas) – nazariy jihatdan uni eksport qilishda yo manziliga yetkazib berishda aviatransportdan foydalanish mumkin. Mahsulotning narxi qancha yuqori bo‘lsa, uni aviatransport yordamida yetkazib berish imkoniyati shunchalik yuqori bo‘ladi. Bunga organik mahsulotlar, shuningdek, rezavor mevalar yetkazib berish hajmining o‘sishi yaqqol misol bo‘la oladi.

Odatda, yangi uzilgan meva-sabzavot mahsulotlarini aviatransport orqali eksport qiladigan mamlakatlarda bu ish yaxshi tashkil qilingan logistika orqali amalga oshiriladi, jumladan bojxona “yashil yo‘lak”lari, sifatli yo‘llar, aeroportlardagi hajmli sovutkichlar, mahsulotni bortga yetkazib berishning qulay logistikasi va boshqalar. Albatta, fermerlar qanday transport turlaridan foydalanish va qanday qilib mahsulotni urintirmay yetkazib berish sirlarini yaxshi bilishlari lozim.

Gollandiya, AQSh, Chili, Peru, Meksika, Turkiya, Keniya, Efiopiya, Ispaniya va boshqa davlatlar tomonidan tez buziluvchi mahsulotlarni havo transporti orqali yetkazib berish amaliyoti yaxshi yo‘lga qo‘yilgan. Sobiq Ittifoq mamlakatlari orasida O‘zbekiston bunday logistika sohasini rivojlantirish maqsadlari sari qadam qo‘ymoqda. Tojikistonda ham havo transporti orqali eksport qilish infratuzilmasiga sarmoyalar kiritish harakatlari bor. Biroq, ushbu mamlakatlarning asosiy muammosi yo‘lovchilar oqimining tor jug‘rofiyasidir. Dastlabki bosqichda, tez buziladigan mahsulotlar eksportini ushbu yuklarni yo‘lovchi samolyotlarining yuk bo‘linmalariga joylashtirish orqali amalga oshiriladi. Bunda, agar parvoz bilvosita bo‘lsa, mazkur mahsulotlar yetib borgunicha ularning buzulish ehtimoli ancha yuqori. Shunga ko‘ra, agar rezavor mevalar eksporti haqida gapiradigan bo‘lsak, unda biz faqat to‘g‘ridan-to‘g‘ri reyslarga e’tibor qaratishimiz kerak.

Tez buziladigan mahsulotlarni tashishda havo transportidan foydalanish istiqbollariga kelsak, hozircha ushbu sanoat yaxshi rivojlanmoqda, sababi yangi uzilgan meva va rezavorlarning iste’molchilari faqatgina AQSh va Yevropa bilan cheklanmagan. Bu borada Janubiy-Sharqiy Osiyo va Yaqin Sharqdagi iste’molchilar ham havo transportini afzal ko‘rmoqdalar, chunki mahsulotlar yangi uzilgandek yetkaziladi. Ular qadoq yoki narx yorlig‘ida odatda g‘urur bilan “airfreighted” deb qayd etib qo‘yadilar. Bu mahsulotning o‘ziga xos reklamasi hamdir. Shuningdek, AQSh va Yevropaga ham bunday jo‘natmalar ko‘paymoqda. Ammo, AQSh va Yevropa bozorlarida bitta muhim jihatni inobatga olish lozim bo‘ladi – ularning aksariyat iste’molchilari sotib olinayotgan mahsulotning ishlab chiqarish va yetkazib berish texnologiyalariga katta e’tibor bilan qarashadi. Ijtimoiy va ekologik iste’mol mas’uliyati kuchli trendga aylanmoqda. Unga ko‘ra, bunday iste’molchilar nazarida aviatransport orqali yetkazib beriladigan tovarlar kamroq ahamiyatga ega va ayrim iste’molchilar ularni sotib olishdan umuman bosh tortmoqda. Garchi ushbu segment iste’mol bozorida hali hal qiluvchi omil darajasiga yetmagan bo‘lsada, u doimiy ravishda o‘sib bormoqda. Shu sabab ishlab chiqaruvchilar, bog‘dorchilik savdosi vakillari va chakana savdo tarmoqlari ushbu segmentga e’tibor qaratishmoqda. Xususan, ayrim supermarketlar tarmog‘i iste’molchilar sotib olish yoki sotib olmaslikni o‘zlari hal qilishlari uchun mahsulot havo orqali yetkazib berilgan bo‘lsa, bu haqidagi ma’lumot kiritilgan yorliqlarni majburiy ravishda mahsulotga tirkab qo‘yish amaliyotini qo‘llamoqdalar. Muxtasar aytganda, Osiyoda reklama deb qaralgan harakat, AQSh va Yevropada anti-reklama bo‘lishi mumkin.

Yaqin orada Yevropa mamlakatlarida organik dehqonchilik qoidalariga ko‘ra mahsulotlarni havo orqali yetkazib berish taqiqlanishi va mahsulot yetkazib beriladigan masofa cheklanishi ehtimoli ham mavjud.

Andrey Yarmak quyidagilarni qo‘shimcha qildi:

Koronavirus dunyo bo‘ylab mavjud samolyotlarning 80 foizidan ko‘prog‘iga “qo‘nib turishga” majbur qildi va ayni paytda, bunday sharoitda arzon xizmat ko‘rsatuvchi aviakompaniyalar bozorini rivojlantirishni katta savol ostida qoldirdi. Ushbu inqiroz bartaraf etilmaguncha, arzon narxlardagi aviakompaniyalar bozorining rivojlanish istiqbollari haqida biron narsa aytish qiyin. Hozircha ushbu vaziyatda qancha aviakompaniyalar omon qolishi ham aniq emas.

Agar biz koronavirus bilan bog‘liq vaziyat yaqin orada yaxshilanadi, iqtisodiy inqiroz uzoq davom etmaydi deb hisoblasak va loukoster aviakompaniyalarning ko‘plab reyslari O‘zbekistonda tashkil qilinsa, bu faqat nisbatan yuqori narxdagi qishloq xo‘jaligi mahsulotlari eksporti hajmining o‘sishiga yordam beradi. Masalan, chakana savdoda narxi 1 kg uchun 4-5 dollardan arzon bo‘lmagan mahsulotlar uchun. Umuman olganda, bu tez buziladigan qishloq xo‘jaligi mahsulotlari eksportini rivojlantirishga yordam beradi, lekin bu yerda transport aviatsiyasini rivojlantirish va bu bilan bog‘liq logistika amaliyotlarini joriy qilish masalalarini o‘ylab ko‘rish lozim.

Rustam Qayumov, BMTning Oziq-ovqat va qishloq xo‘jaligi tashkilotini (FAO) dasturli mutaxassisi:

Ma’lumki, qishloq xo‘jaligi va oziq-ovqat mahsulotlarini havo transporti orqali yetkazib berish tannarxi bir qator omillarga bog‘liq. Arzon narxlarda xizmat ko‘rsatuvchi aviakompaniyalar tomonidan logistika xarajatlari va yetkazib berish muddatlari xizmatlar va uskunalarning tegishli sifat standartlari mavjudligi nuqtai nazaridan asoslanishi kerak. Qishloq xo‘jaligi mahsulotlari eksportida loukosterlardan foydalanish istiqboli O‘zbekistondagi hududlarning qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini tashish va taqsimlash infratuzilmasining yaxshilanishi bilan bog‘liqdir. Buning uchun kerakli hujjatlarni rasmiylashtirish, yuklarni sug‘urtalash, joylarda yuklarni tushirish/ortish, yo‘lda yuklar holatini kuzatish va boshqa shu kabi tizim yaratilishi kerak. Bundan tashqari, loukosterlar tez buziladigan mahsulotlarni tashish uchun maxsus belgilangan harorat rejimiga ega zamonaviy konteynerlar kabi professional uskunalar va texnikalar bilan ta’minlangan bo‘lishi lozim.

Bundan tashqari, loukosterlar tez buziladigan mahsulotlarni tashish uchun maxsus belgilangan harorat rejimiga ega zamonaviy konteynerlar kabi professional uskunalar va texnikalar bilan ta’minlangan bo‘lishi lozim.

Fikrimcha, qishloq xo‘jaligi mahsulotlari eksportini oshirish uchun loukosterlar bozorini rivojlantirish quyidagilarni nazarda tutadi:

• tegishli qonunlarga o‘zgartirishlar kiritish, xususan, Havo kodeksiga yangi tartib-qoidalarni kiritish, jumladan “foydalanish xarajatlari nisbatan kam bo‘lgan aviakompaniya” tushunchasiga aniqlik kiritish;
• aeroportlarda arzon narxda xizmat ko‘rsatuvchi aviakompaniya faoliyatini to‘liq avtomatlashtirish;
• komission agentlar va bronlash tizimlariga to‘lovlarni kamaytirish maqsadida arzon narxlardagi aviakompaniyalar xizmatlarini raqamlashtirish;
• aeroportlarda loukosterlarni ma’lum muddatga QQS to‘lovidan ozod qilish;
• hukumat loukoster bozori pullik xizmatlar sonining ko‘payishi orqali emas, balki narxlar pasayishi va taqdim etilayotgan xizmatlarni avtomatlashtirish orqali rivojlanishi mumkinligini anglab yetishi lozim.